วัดพระธาตุลำปางหลวง
ม.๒ บ.ลำปางหลวง ต.ลำปางหลวง อ.เกาะคา จ.ลำปาง
[รอยพระพุทธบาท , พระเกศาธาตุ ,
พระบรมธาตุส่วนลำคอหน้าและหลัง ,
พระบรมธาตุไหล่ (นลาฏ) เบื้องขวา , พระบรมธาตุส่วนพระศอ]
วัดพระธาตุลำปางหลวง เป็นปูชนียสถานที่สำคัญเก่าแก่ตกทอดมาจากบรรพบุรุษของไทย มีความสำคัญทั้งก่อนและหลังที่ชนเชื้อชาติไทยในปัจจุบันจะเข้ามาครอบครองแผ่นดินภูมิภาคนี้ ซึ่งวัดพระธาตุลำปางหลวงมีความสำคัญ เพราะ
๑. เป็นวัดที่มีมาแต่โบราณ เป็นต้นกำเนิดของคำว่า “ลำปาง” โดยทางตำนาน จึงเป็นเหตุให้นำมาใช้เป็นชื่อเมืองว่า “นครลำปาง” และจังหวัดลำปางในปัจจุบัน
๒. เป็นวัดที่พระมหากษัตริย์ไทย เจ้าผู้ครองนครลำปางและภาคเหนือทั้งหมดเคยเสด็จ และยกย่องว่าเป็นเมืองสืบมาทุกยุคทุกสมัย
๓. เป็นวัดที่มีตำนานระบุไว้ชัดเจนว่า มีพระบรมสารีริกธาตุของพระพุทธเจ้าส่วนสำคัญบรรจุอยู่ในองค์พระธาตุเจดีย์ที่เป็นประธานของวัด
๔. เป็นวัดที่ประดิษฐานพระแก้วมรกตอันล้ำค่าอีกองค์หนึ่งของประเทศไทย และยังประดิษฐานอยู่จนถึงทุกวันนี้
๕. เป็นวัดที่มีอนุสรณ์แห่งการกอบกู้อิสรภาพของชาติไทยในแดนล้านนาไทยไม่ให้ตกไปเป็นทาส (เมืองออกของประเทศอื่น) ซึ่งได้รับความสำเร็จ ณ วัดนี้
วัดพระธาตุลำปางหลวง แห่งนี้มิได้มีความสำคัญสำหรับชาวนครลำปางเท่านั้น แต่ยังเป็นที่เคารพสักการะของชาวบ้านชาวเมืองทั้งใกล้ไกล ต่างพากันมากราบไหว้บูชาอยู่เนืองนิตย์ พระมหากษัตริย์ไทยทรงใช้สถานที่แห่งนี้ประกอบราชพิธีถือน้ำพิพัฒน์สัตยา สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชก็เคยเสด็จมานมัสการพระธาตุลำปางหลวง เป็นวัดตามคติวัดมหาธาตุในสมัยอารยธรรมพุทธหินยานละกาวิน เป็นวัดไม้เก่าแก่ที่สมบูรณ์ที่สุดของประเทศ มีคุณค่าทั้งในทางประวัติศาสตร์และทางสถาปัตยกรรมอย่างยิ่ง
งานออกแบบทางสถาปัตยกรรมการวางผังของวัด ยึดคติความเชื่อในจักรวาลทางพระพุทธศาสนา ซึ่งเชื่อว่าเขาพระสุเมรุเป็นหลักของจักรวาลมีสวรรค์ชั้นต่างๆ มีทวีปใหญ่ ๔ ทวีป บริเวณที่เป็นท่ามกลางทรายในเขตจักรวาลนี้เปรียบดังมหาสมุทรศรีทันดรล้อมรอบเป็นรูปแหวน ซึ่งตามคติโบราณใช้ทรายแทนมหาสมุทรศรีทันดร (เพราะฉะนั้นการก่อเจดีย์ทรายในวัด โดยเฉพาะที่วัดพระธาตุลำปางหลวง จึงเป็นการพยายามเสริมมหาสมุทรศรีทันดรที่เป็นทรายกลายเป็นปูพื้นอิฐไปด้านหนึ่ง ทำให้ขาดทะเลที่เป็นคลื่นกลายเป็นทะเลราบสนิท) แต่ละทวีปมีภูมิอยู่ ๔ ภูมิ ทางทิศให้เป็นมนุษย์ภูมิ เรียกว่า ชมพูทวีป มีกำแพงหินล้อมรอบจักรวาลสถานที่
วัดพระธาตุลำปางหลวงแห่งนี้ เป็นเขตพุทธาวาสล้อมรอบด้วยวิหารคดรูปสี่เหลี่ยม สมมุติแทนกำแพงหินรอบจักรวาล มีประตูเข้า ๓ ทาง ด้านที่หันไปทางทิศตะวันออกเป็นทางลาดมีบันไดนาคเปรียบได้กับแม่น้ำคงคา มีนาคและสิงห์อันสัตว์ในป่าหิมพานต์เฝ้าอยู่ที่ต้นน้ำ ส่วนซุ้มประตูโขง คือประตูจักรวาล ลวดลายเหนือซุ้มนี้ คือพันธุ์ไม้ สัตว์หิมพานต์และวิมานของทวยเทพอยู่ลดหลั่นเป็นชั้นเชิง วิหารหลวง เป็นวิหารที่สำคัญมาก เปรียบเป็นชมพูทวีป วิหารพระพุทธ อุโบสถ วิหารละโว้ (วิหารพระเจ้าศิลา หรือวิหารจามเทวี) ซุ้มพระพุทธบาท วิหารน้ำแต้ม วิหารต้นแก้ว ซึ่งสิ่งก่อสร้างเหล่านี้สมมุติแทนระบบจักรวาลตามความเชื่อเก่าแก่โดยมี องค์พระบรมธาตุเจดีย์ เป็นแกนค้ำชูจักรวาล
